Zoals ook al uit vorige blogstukjes bleek, bevat de wijnkleurenkaart van Bouchard Ainé et Fils een rijke bron van informatie, niet alleen over de verschillende kleurtinten die wijn kan hebben, maar – onrechtstreeks – ook door zijn vele culturele referenties.
In deze blogpost neem ik jullie mee op een ontdekkingstocht naar het ontstaan en de betekenis van het ‘Pourpre des Phéniciens’, de kleurtint die volgens Bouchard Ainé et Fils, een Bordeaux-wijn op dronk aanneemt.
De kleuraanduiding ‘Fenicisch purper’ is op het eerste gezicht niet echt ingeburgerd bij ons, ook het synoniem ‘Tyrisch purper’ doet niet meteen een belletje rinkelen. Dat is echter wel het geval met twee andere pseudoniemen van deze kleurtint: ‘keizerlijk purper’ en ‘koninklijk purper’.
Het behoeft weinig deductievermogen om te veronderstellen dat de oorsprong van deze kleurtint zal moeten gezocht worden in het gebied dat ongeveer samenvalt met het hedendaagse Libanon. In de klassieke oudheid was er natuurlijk nog geen sprake van Libanon, maar werd het gebied omschreven als Fenicië. Tyrus is een klein eilandje voor de zuidkust van Libanon.
Zoals dat vaak gaat met fenomenen die vandaag in nullen en enen omschreven worden, zou de oorsprong van de kleur moeten gezocht worden in het rijk van de klassieke goden en godinnen. Overgeleverd bronnen omschreven het ontstaan als volgt: “Oorspronkelijk zat het eiland niet vast aan de zeebodem, maar rees en zakte met de golven mee. Er groeide een olijfboom van de godin Ashtart, beschermd door een gordijn van vlammen. Om de stam kronkelde een slang en in de boom zat een adelaar. Een voorspelling zei dat het eiland zou ophouden te drijven, wanneer de vogel aan de goden werd geofferd. De god Melqart leerde mensen hoe ze boten moesten bouwen en zeilde vervolgens naar het eiland. De adelaar bood zichzelf aan en Sur [nvdr oorspronkelijke naam van het eiland Tyrus] hechtte zich aan de zeebodem. Sindsdien zijn de goden daar blijven wonen …”. Van een flink staaltje aqua-engineering gesproken …
Wat doen goden zoal op een eiland naast cocktails drinken met veelkleurige parasolletjes erop en kitesurfen? Wandelen natuurlijk! Op een zonovergoten dag wandelde de god Melqart dan ook met de nimf Tyros, op wie hij verliefd was, over het strand. Zijn hond die mee was op de wandeling, beet een weekdier en het bloed van de zeeslak kleurde zijn mond purper. Tyros was misschien niet verliefd op Melqart, maar viel wel meteen voor de prachtige tint van deze nieuwe kleur en verlangde van Melqart een geverfde jurk van dezelfde kleur. Melqart ging vanzelfsprekend in op de vraag van zijn lieftallige nimf en hernoemde meteen ook het eiland naar haar en zo werd Sur vanaf dan op de Michelinkaart met Tyrus aangeduid.
Nog volgens andere bronnen zouden de Feniciërs zelfs hun naam ontleend hebben aan die bijzondere kleur. Het Grieks voor ‘purper’ is immers phoinix en in het Grieks werden de Feniciërs Phoinikèioi. Of de kleur purper echt door de Feniciërs werd ontdekt, is hoogst onzeker, want andere bronnen verwijzen naar een gelijkaardige kleur die al veel eerder bij de Minoïsche beschaving gevonden werd. De faam van het Tyrisch purper – en vandaar ook de vermeende toewijzing als bakermat van de kleur – gaat vermoedelijk terug op de Romeinse geschiedkundige Plinius de Oudere die in zijn Naturalis historia (1e eeuw na Christus) schreef dat het Tyrisch purper het mooiste was dat er bestond in Azië .
Of de hond van de god Melqart recht had op het patent van de kleur purper, laat ik in het midden, maar het klopt wel degelijk dat de kleur purper in oorsprong gewonnen werd uit de klieren van twee in zee levende slakkensoorten, de brandhoren (Bolinus brandaris), die door de Romeinen murex genoemd werd, en de verwante Hexaplex trunculus. De vloeistof uit die klieren is op zich niet purper van kleur, maar veeleer een soort vuilgeel. Op het ogenblik dat die vloeistof in aanraking komt met lucht treedt er echter een proces van oxidatie op, waardoor de purperen kleur ontstaat. De natuurlijke oorsprong van de kleurstof is meteen ook de reden waarom men geen eenduidig antwoord kan geven op de vraag welke tint precies aangeduid wordt met de term “Tyrisch purper”. Afhankelijk van de verhouding tussen de twee soorten gebruikte slakken, ontstaat er een nogal ruim kleurenspectrum gaande van meer violette tot meer blauwe tinten.
Die slakken zijn natuurlijk maar onooglijke schepseltjes en testen hebben uitgewezen dat er maar liefst 30.000 slakken nodig zijn om de 4 gram purperen kleurstof te bekomen nodig voor het kleuren van kledij. Onnodig te vermelden dat die kleurstof erg zeldzaam en dus heel erg duur was. Traditioneel was de kleur purper dan ook voorbehouden aan hoogwaardigheidsbekleders. In Fenicië zelf mochten enkel de mannen met de hoogste statelijke ambten purper dragen. De Romeinse keizer Nero bepaalde op straffe des doods dat enkel de keizer, senatoren en priesters de Tyrische kleur mochten dragen, een voorrecht dat door verschillende latere keizers bevestigd werd. Ook binnen de kerkelijke hiërarchie blijft de kleur purper tot op heden voorbehouden voor de hoogste gezagsdragers.
Ook vandaag nog wordt er een erg kleine fractie van de kleur purper tegen astronomische prijzen gewonnen uit de klieren van de purperslakken, maar gelukkig voor onze glibberige vrienden slaagde men er in het begin van de twintigste eeuw in om een chemische formule te ontwikkelen die de oorspronkelijke kleur kon imiteren: 6,6-dibromoindigo of C16H8Br2N2O2.
Als de klanten op restaurant zich nog eens beklagen over de prijs van hun fles Bordeaux, dan hoef je als sommelier vanaf nu niet meer aan te komen zetten met macro- en micro-economische omstandigheden in de Franse wijngaarden, maar kan je hen gewoon het verhaal vertellen van de schattige viervoeter van de god Melqart. Wedden dat ze daarna die fles met de glimlach betalen …